Kwas mrówkowy jest organicznym związkiem chemiczny i najprostszym kwasem karboksylowym. Sole i estry kwasu mrówkowego to mrówczany. Występuje on m.in. we włoskach parzących pokrzyw oraz w jadzie mrówek. Odkrył go szwedzki chemik Johan Afzelius, który wyizolował go z martwych mrówek.
Dodatkowo kwas mrówkowy oznaczony symbolem E236 występuje w żywności, ale w bardzo minimalnych dawkach.
Właściwości kwasu mrówkowego
Kwas mrówkowy dużą lotność oraz jest środkiem żrącym, powodującym korozję. Ze względu na obecność atomu wodoru przy węglu karbonylowym, wykazuje właściwości redukujące, czyli np. z roztworu azotanu srebra podgrzewanego z kwasem mrówkowym wydziela się metaliczne srebro.
Ponadto kwas mrówkowy hamuje aktywność enzymów, zwłaszcza katalaz. Optymalna skuteczności działania to zakres pH 3–4 i niżej.
Zastosowanie kwasu mrówkowego
Ze względu na doskonałe właściwości grzybobójcze kwas mrówkowy wykorzystywany jest jako jeden ze składników preparatów grzybobójczych i zakwaszających. Występuje w mieszaninach z innymi kwasami lub jest naniesiony na nośnik. Posiada bardzo szerokie zastosowanie w syntezie organicznej. W pszczelarstwie jest stosowany do zwalczania roztocza zwanego Varroa destructor.
Dodatkowo kwas mrówkowy jest również stosowany jako konserwant o silnych właściwościach grzybobójczych. Przy wysokich stężeniach i niskim zakresie pH zakres jego działania obejmuje również bakterie.
Jak już zostało wspomniane kwas mrówkowy pojawia się również w żywności pod symbolem E236. Stosowany jest np. w wędzonych rybach i sokach owocowych oraz w przemysłowo kiszonych ogórkach. Znaleźć go można również w niektórych serach podpuszczkowych typu mozzarella.
W medycynie kwas mrówkowy ma zastosowanie jako środek rozszerzający naczynia krwionośne oraz poraża receptory czuciowe i bólowe. Zalecany jest w roztworach 1-10% na spirytusie, do miejscowego wcierania w skórę. Pomaga z bolącymi stawami, mięśniami i nerwobólami. Etanol, który zawarty jest w spirytusie mrówkowym przynosi uczucie ochłodzenia i znieczulenia miejscowego.
Jest on również składnikiem płynów do włosów, zarówno tych dawnych, jak i współczesnych. Stosuje się go, ponieważ polepsza ukrwienia skóry owłosionej głowy i zapobiega wypadaniu włosów. Skuteczność tych preparatów potwierdzona jest jedynie w przypadku zaburzeń troficznych włosów, które spowodowane są niedostatecznym krążeniem krwi w skórze. We wszystkich pozostałych przypadkach stosowanie tego typu płynów nie ma sensu.
W weterynarii kwas mrówkowy stosuje się jako zakwaszacz. Jego optymalna dawka to 0,2-0,5%. Nie stosuje się większych ilości, ponieważ występuje ryzyko uszkodzenia błon śluzowych układu oddechowego, jak i pokarmowego, ale też ryzyko pojawienia się zaburzeń trawiennych, gospodarki kwasowo-zasadowej ustroju oraz może pojawić się niechęć zwierząt do konsumowania paszy i karmy. Zwierzęta mają wrodzony odruch unikania kwasu mrówkowego, więc rozpoznają go jako szkodliwy.
Warto wspomnieć, że kwas mrówkowy nie ogranicza w odpowiedniej i zalecanej dawce rozwoju bakterii chorobotwórczych w przewodzie pokarmowym. Działanie bakteriobójcze i bakteriostatyczne wykazywane jest dopiero w stężeniu minimum 10%, czyli takim jakie nie jest możliwe do uzyskania w paszy.
Szkodliwość kwasu mrówkowego
Kwas mrówkowy w stężonej formie jest śmiertelnie trujący zarówno dla ludzi, jak i zwierząt. Powoduje duże kłopoty żołądkowe u osób, które są nawet mniej wrażliwe na działanie tego kwasu.
Powoduje również oparzenia skóry, jak i błon śluzowych. Może przyczynić się do martwicy tkanek. Drażni układ oddechowy oraz narząd wzroku. W razie spożycia stężonych roztworów następuje natychmiastowe oparzenia i martwica błon śluzowych przewodu pokarmowego, podrażnienie nerek i układu żółciowego. Dochodzi do przekrwienia i wysięków krwawo-surowiczych. W niższych stężeniach kwas mrówkowy wtarty w skórę nieuszkodzoną wywołuje rumień, obrzęk skóry i pokrzywkę, ale stopień nasilenia tych objawów zależy od indywidualnej wrażliwości na kwas mrówkowy.
Ponadto powoduje korozję urządzeń metalowych.
Otrzymywanie kwasu mrówkowego
Kwas mrówkowy na skalę przemysłową otrzymywany jest z metanolu i tlenku węgla. W obecności silnych zasad, np. metanolanu sodu, ze związków tych powstaje ester metylowy kwasu mrówkowego, mrówczan metylu. Reakcję prowadzi się typowo w fazie ciekłej, w temp. 80 °C i pod ciśnieniem 40 atm.
Środki ostrożności
W stosowaniu kwasu mrówkowego używa się takich symboli, jak:
Ponadto używa się oznaczeń wskazujących środki ostrożności i są to przykładowo:
Oczywiście to tylko przykłady, ponieważ oznaczeń jest dużo, dużo więcej.
